Deprem nedeniyle evlerini, eşyalarını yitirmek dolayısıyla hayat karşısında tamamen savunmasız kalmak çocukların ve ergenlerin psikolojilerini nasıl etkiliyor?

Deprem bölgesine gittiğimde beni en çok şaşırtan çocukların canlılıklarını, ilişkisellikleri ve evleri olmayan bu yeni barınma yerlerinde çoktan nasıl yerleşebildiklerini görmek oldu. Gitmeden önce zihnimde canlandırdıklarımla, gittiğimde tanık olduklarımın taban tabana zıt olduğunu söyleyebilirim. Çocuklar kesinlikle “gruplar” içinde ve “oyunlarda” iyileşiyorlar, bunu yeniden  hatırladım. Tanıştığım çocukların arasında kardeşlerini, anne-babalarını kaybedenler de vardı. Bazılarının olayları ve gördüklerini anbean hatırlayıp anlatabilmelerine, kuzen kuzene, kardeş kardeşe birbirlerini kollayıp destek vermelerine tanıklık ettim. Çocukların, varoluşsal bir iyileşme ve iyi olma güçleri var. İyileşmeye daha hazırlar ve iyileşmek için zannettiğimizden daha fazla potansiyel ve repertuvar taşıyorlar. Bunları ortaya çıkartabilmelerini sağlamaksa yetişkinlerin sorumluluğu… Ergenlikse bambaşka bir dönem. Kişisel fikrim, bu süreçten en çok ergenlerin ve gençlerin etkilendikleri yönünde. Pandemide de en çok zedelenenler onlardı. İnsanın tam dış dünyaya yöneleceği, ailesinden ayrışacağı, bağımsızlaşma adımları atacağı dönemde, dışarıda (ve içeride) böylesine bir yıkım yaşanması dünyaya ve hayata güveni ve umudu çok etkiliyor. Bir yandan özellikle küçük kardeşleri varsa onlar için de endişelenen, ablalık-ağabeylikten ebeveynliğe uzanan sahip çıkma, sorun çözme gibi görevlere yükselebiliyorlar. Hâlbuki çocuklar ve gençler için diğer çocukları ya da acılı yetişkinleri düşünmek zorunda kalmak taşıyamayacakları bir yük. Onlar yalnızca kendileriyle ilgilenmeli.

Bu felaketin ardından mağdurlar için psikolojik danışma hatlarının kurulduğunu görüyoruz. Bu tür girişimleri siz nasıl değerlendiriyorsunuz?

Çok önemli ve gerekli bir adım olduğunu düşünüyorum. Gerçekçi baktığımızda, önümüzde bizi bekleyen iklim krizleriyle bu tür felaketlerin daha bir çoğuna tanıklık edeceğimizi düşünüyorum. Bu gibi olaylar gerçekleşmeden afet kriz birimlerinin kurulması ve işlevsel bir düzenlerinin olması, kriz sonrasında hızlıca harekete geçilebilmesi için çok önemli. Bu gibi olağanüstü durumlarda İsrail çok deneyimli ve donanımlı bir ülke; İsrailli ruh sağlığı ekiplerinin Türkiye’de böyle büyük kurulumların yapılabilmesi için proje oluşturma yolunda olduklarını duyuyorum.

Depremi yaşamamış ya da depremi yaşadıysa da evini, birinci derece yakınlarını kaybetmemiş çocuklara yaklaşım konusunda neler söyleyebilirsiniz?

Türkiye çok geniş bir coğrafya ve ebeveynlerin çocuklarına yaklaşımları da ailelerin sosyoekonomik/kültürel yapılarına göre iki farklı uç arasında gidip geliyor; toplumun daha entelektüel diyebileceğimiz kesiminde ebeveynler çocuklarını hayatın gerçeklik ve zorluklarının dışında tutma eğiliminde oluyorlar ki, çocukların yanında bir şeyleri konuşmamak ve durumları ‘çaktırmamak’ için yoğun bir çaba harcıyorlar. Bu çocuklar, onları duygusal olarak olgunlaştıracak hayal kırıklıkları ve hüsran gibi duygularla maalesef çok geç tanışıyorlar. Daha kırsal kesimlerdeki anne-babalardaysa hâlâ “çocuktur, anlamaz” algısı ağır basıyor; yetişkinler çocuklarının ruhsallıklarını gözden kaçıran bir yerden onların zaten olanların farkında olmadıklarını, dolayısıyla değişimleri anlayamayacaklarını, evlerinin, okullarının yıkıldığı, yakınlarının öldüğü gibi gerçeklerin onlardan saklanabileceğini düşünebilirler. Hâlbuki çocuklar anne-babalarının yüz ifadelerindeki değişimden tutun, nefes alışverişlerindeki farkı algılayabilecek kadar hassastırlar; ebeveynlerini tüm duyularıyla izleyip takip ederler. Dolayısıyla çocukları merakta bırakmamak, olan biteni anlayabilecekleri bir basitlikte onlara anlatmak, eğer deprem bölgesinde yaşayan çocuklarsa şehirlerine geri döndüklerinde belki çadır kentleri birlikte ziyaret etmek ve oradaki çocuklarla da bir araya gelmek, çocuklara önceden anlatılarak ve hazırlanarak ailelerin eşliğinde yapılabilecek şeylerden. Psikanalitik psikoterapinin duayenlerinden Françoise Dolto’nun çalışmalarımızda benimsediğimiz bir sözü vardır: “Sessizlik, sözlerden daha inciticidir, çünkü söylenmeyenler daima kötü ve utanç verici, saklanması gereken bir şeymiş gibi yaşanır.” Dolayısıyla biz çocukları ilgilendiren her konunun, özellikle de bu zor konuların, onlarla mutlaka konuşulması gerektiğinin savunucularıyız. Bu konuşmaların yapılmadığı ve çocukların o karanlıkta bırakıldığı durumlarda ne boyutta ruhsal yaralanmaların olabileceğini klinik çalışmalarımızda her gün görüyoruz.

Sizce, insanlar (psikoloji eğitimi almayan) depremzedelerin daha iyi hissetmelerini sağlayacak neler yapabilirler?

Herhâlde tek bir şey önerecek olsam; bir şeyler “yapma” telaşından sıyrılıp “orada olabilme” hâline geçebilmek derdim. Buna psikoterapi literatüründe “to do” hâlini bırakıp “to be” de kalabilmek diyorlar. “To be” hâlini belki şöyle tanımlayabilirim; çıkan duyguları taşıyabilmek, o zor durumun içinde kalabilmek, orada bir varoluş gösterebilmek. Dertlerine hızlıca ve kurtaran bir yerden çare bulmaya çalışmadan sadece dinlemek, elini tutmak ve orada olmak. Bu kişiler çok büyük yıkımlar ve kayıplar yaşadı, ama unutulmamalı ki yardım istemeyen kişilere yukarıdan bir yerden yardım etmek onur kırıcı. Alana gittiğinizde biraz merak eden bir yerden izlediğinizde, kimin destek almaya açık, kimin daha kapalı olduğunu ayırt etmek daha mümkün. Artık önümüzde uzun bir iyileşme süreci var. Depremden etkilenen herkese acil şifalar diliyorum.